Gmina Gorlice według stanu z roku 1999
Zagórzany są wioską malowniczo położoną w Beskidzie Niskim u podnóża Karpat w województwie małopolskim. Łatwe do odnalezienia na mapie, ponieważ leżą zaledwie w odległości 4,5 km na północ od siedziby gminy i powiatu – miasta Gorlic. Graniczą od zachodu z Mszanką i Moszczenicą, od północy z Kwiatonowicami i Strzeszynem od wschodu z Klęczanami i Kobylanką, a od południa ze Stróżówką i Glinikiem Mariampolskim, dziś dzielnicą Gorlic. Wieś umiejscowiona w okolicy pagórkowatej, rozciąga się wzdłuż rzeczki Moszczanki, uchodzącej do Ropy i w ten sposób tworzy nieregularny równoleżnikowy czworobok o długości około 5 km, i szerokości 2-3 km. Rzeczka Moszczanka wraz z potokami tworzy otwartą, wąską dolinę, pochyloną z najniższym wzniesieniem 265 m n.p.m., otwartą od wschodu i zachodu, a zamkniętą łagodnymi, uprawnymi wzgórzami od południa i północy. Najwyższe wzniesienia terenu sięgają 355 m n.p.m. i są zalesione, co tworzy naturalny pas graniczny z sąsiadami. Trzon miejscowości stanowi, tzw. góra (część zachodnia wsi), dalej wieś (część środkowa obok szkoły i kościoła) oraz tzw. dzikówka i wreszcie dół (wschodnia część wsi ze stacją kolejową i pałacem, a dziś raczej ruinami, hrabiego Sobańskiego). Ze wsią łączą się dawno zamieszkałe przysiółki jak: Podlesie Wielkie, Podlesie Małe – od strony północnej oraz Garbacz – od strony południowo-zachodniej, a także nowe osady, tj. Nowa Wieś i Tłoki (od wschodu) oraz Granice (od południa).
Zagórzany, widok północno-zachodni części wioski
Historia Zagórzan sięga średniowiecza. Pierwsze wzmianki o wsi pochodzą z lat 1319-1320. Wtedy to Król Władysław Łokietek orzekł przynależność ziem południowych Polski do dóbr Opactwa Tynieckiego. Następnie król czeski, Wacław, w wojnie z Łokietkiem odebrał część posiadłości klasztorowi i wówczas nastąpił w samych Zagórzanach podział na grunty pańskie i kościelne. Pierwsze informacje pochodzą z roku 1445. Kazimierz Jagiellończyk w roku 1456 w potwierdzeniu przywilejów dawnych dla Tyńca wskazuje Zagórzany za wieś należącą do Opactwa. Osada stanowiła własność klasztoru tynieckiego aż do rozbiorów Polski. Jak informują miejscowe źródła, Zagórzany przeszły później na własność rodziny Wielopolskich, z których Jan – wojewoda krakowski, zmarły w 1640 roku, spoczywa w podziemiach kościoła parafialnego w Bieczu (10km od Zagórzan). Kolejnym właścicielem został Maciej Zaremba Skrzyński, który był członkiem Stanów galicyjskich, od roku 1817, dziedzic dóbr Zagórzan, Łużnej, Szalowej i Malawy. Tadeusz Teodor Zaremba Skrzyński był dziedzicem dóbr wymienionych wyżej oraz Moszczenicy, Woli, Rozenbarku, Sietnicy i Krygu. Z małżeństwa z Julią Jaźwińską, herbu Grzymała, na świat przyszły dzieci: Władysław i Helena. Tadeusz Skrzyński wybudował imponujący neogotycki zamek z licznymi bogatymi wykuszami, basztami i wieżyczkami.
Pałac Skrzyńskich – wygląd obecny
Pałac w stylu angielskim zaprojektowany przez znanego architekta Franciszka Marię Lanciego i wielki park krajobrazowy były miejscem częstych wizyt artystów. T. Skrzyński sam był niezwykłą osobowością, prawdziwym miłośnikiem sztuki i literatury. Występował jako mecenas artystów, chętnie się nimi otaczał. Gościł u siebie słynnego malarza Artura Grottgera i Wincentego Pola, poetę i geografa, któremu własnym kosztem wybudował domek w Gliniku Mariampolskim. Podczas rabacji chłopskiej w 1846 roku przed groźną falą wzburzonego chłopstwa proboszcz Zagórzan ocalił dwór i jego mieszkańców. W miejscu, gdzie to się stało, stoi obecnie przy drodze kapliczka św. Jana Nepomucena. Dziedzic, zrujnowany finansowo przez rewolucję chłopską, po utracie majątku, zmarł na wygnaniu w 1857 roku.
Brama wjazdowa do Pałacu Skrzyńskich
Uwłaszczenie i nowe metody gospodarki rolnej XIX wieku wpłynęły na częste zmiany dziedziców Zagórzan w tym okresie. Od Skrzyńskich nabył Zagórzany hrabia Dominik Łoś, który był dobrym gospodarzem, jednak po niedługim administrowaniu sprzedał je hrabiemu Józefowi i Annie Ciechońskim, a następnie Swolkenowi. W 1885 roku znalazły się Zagórzany w rękach ówczesnych właścicieli hr. Skrzyńskich – Sobańskich, dawnych dziedziców Kobylanki i Libuszy. Po śmierci Tadeusza Skrzyńskiego w roku 1857 schedę objął syn Władysław, a córka Helena wyszła za mąż i osiedliła się pod Rzeszowem. Silniejszą pozycję miała druga linia rodu, której początek dał Augustyn Skrzyński (brat Tadeusza), rezydujący w Libuszy od roku 1830. Jego dobra obejmowały również Kryg i Kobylankę. Starszy syn, Apolinary mężnie walczył w powstaniu i poległ pod Międzyrzeczem. Dopiero młodszy Aleksander (zmarł w 1874r.) zapewnił dalszą sukcesję tej rodziny poprzez dwóch synów: Kazimierza (1829 – 1894) i Adama. Adam Skrzyński urodzony 1.01.1853 r., został dziedzicem dóbr: Libusza, Kobylanka z przyległościami (odkupiona od księcia Jabłonowskiego), Kryg i Zagórzany oraz domu w Krakowie przy ul. Łobozowskiej. W 1885 odkupił Zagórzany od Swolkenowa i przeniósł się z rodziną do pałacu stryja Tadeusza Skrzyńskiego. Adam Skrzyński był przedsiębiorcą naftowym i aktywnym działaczem Krajowego Towarzystwa Naftowego. Na rozległych polach roponośnych w Libuszy o obszarze 470 ha prowadził największą wówczas w tym rejonie kopalnię ropy. W tej dziedzinie Skrzyński okazał się nowatorem, ponieważ zastosował do wiercenia otworów kierat koński. Nie mając zbytu na surową ropę, wybudował w 1872 r. rafinerię nafty w Libuszy, która m. in. specjalizowała się w wyrobie benzyny aptecznej. Do rafinerii doprowadził w 1874 r. bocznicę kolejową o dł. 1.020 m, która została wyposażona w trzy rozjazdy i posiadała połączenie ze stacją kolejową Stróże – Zagórzany – Jasło. W roku 1885 oddano do użytku tor z Zagórzan do Gorlic.
Stacja kolejowa w Zagórzanach - rok 1884
A. Skrzyński w 1882 r. został wybrany posłem do Sejmu Krajowego we Lwowie. W 1895 r. został mianowany przez cesarza Franciszka Józefa I dziedzicznym hrabią austriackim. Ze związku małżeńskiego z Oktawią Tarnowską miał syna Aleksandra i córki: Izabelę Marię Izydorę i Marię Joannę. Zajmowanie się gospodarstwem należało do obowiązków żony Oktawii. Hrabia Adam Skrzyński zmarł w 1905 roku w Marienbadzie, a pochowany został w rodzinnym grobowcu w Zagórzanach. Ostatni z rodu Skrzyńskich, hr. Aleksander studiował prawo na uniwersytecie w Wiedniu i Krakowie.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej jako zwykły żołnierz walczył u boku gen. Tadeusza Rozwadowskiego. Awansował do stopnia podporucznika. Brał udział w przełamaniu frontu pod Gorlicami w maju 1915r. Aleksander służył w jednej jednostce z ojcem papieża, Jana Pawła II (Karolem Wojtyłą - seniorem). Potem w 1922 r. został ministrem spraw zagranicznych RP w rządzie gen. Sikorskiego, delegatem Polski przy Lidze Narodów i znów ministrem w gabinecie premiera Grabskiego. W okresie od 20 listopada 1925 r. do 5 maja 1926 r. sprawował funkcję prezesa Rady Ministrów. Po przewrocie majowym A. Skrzyński nie wrócił już do pracy w dyplomacji. Zginął w katastrofie samochodowej w 1931 r. w Ostrowie Wielkopolskim. Pochowany został w rodzinnym grobowcu w Zagórzanach.
Grobowiec Skrzyńskich
Okazały nagrobek w kształcie monumentalnej piramidy zwieńczonej krzyżem, znajduje się nie opodal pałacu na wzniesieniu wśród drzew. Ma około 10 m wysokości i 12 m długości podstawy. Jest to miejsce upamiętniające postać historyczną, ale też stanowi ciekawostkę architektoniczną. Po II wojnie światowej obiekty pałacowo – parkowe służyły jako Dom Dziecka, który w latach osiemdziesiątych przeniesiono do innego budynku na terenie wsi, do tzw. ogrodniczówki. Obecnie posiadłość wróciła do spadkobierców, dziś jest tylko rozgrabioną i rozsypującą się ruiną.
Pierwsza wojna światowa była dla Gorlic katastrofą dziejową. Miasto przechodziło z rąk do rąk, a 2 maja 1915 roku w wyniku wielkiej bitwy zostało odbite przez wojska austriacko-węgierskie i niemieckie, lecz w efekcie prawie doszczętnie zburzone. Pod Gorlicami został zwalony żelazny mur rosyjski, odgradzający Galicję od reszty kraju. Rosjanie zmuszeni byli do cofnięcia się na wschód. Po bitwie 2 maja 1915 roku w okolicach w zniszczonych Gorlicach, zwanych "bramą zwycięstwa wojsk sprzymierzonych" pozostało przeszło 40 tysięcy grobów zlokalizowanych na 87 cmentarzach.
Cmentarz wojenny z I wojny światowej
Operacja gorlicka była największym i ostatnim już w pierwszej wojnie światowej działaniem zbrojnym na terenie rejonu jasielskiego. Wojna trwała aż do 1918 roku. W pierwszej połowie listopada 1918 roku po 4 latach krwawych walk nastąpiło zawieszenie broni, rozpadły się Austro-Węgry. Żołnierze Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) rozbrajali żołnierzy austriackich i niemieckich. W Zagórzanach zapanował spokój, ale zaczęły pojawiać się choroby – tyfus brzuszny, czerwonka i cholera. Mężczyzn z Zagórzan powołano do wojska austriackiego, więc w gospodarstwach pracowały kobiety, starsi i dzieci.
W okresie dwudziestolecia międzywojennego, czyli II Rzeczypospolitej, gmina Zagórzany należała do powiatu gorlickiego. Władze samorządowe do 1921r. działały na podstawie przepisów austriackich, w niewielkim stopniu zmienionych, dostosowanych do potrzeb.
W budynku szkoły w Zagórzanach grono nauczycielskie zorganizowało Koło Młodzieży i oddział Związku Strzeleckiego, na spotkaniach kierownik szkoły prowadził kurs gry na instrumentach dętych. Orkiestra po roku została zlikwidowana na wniosek naczelnika miejscowej straży pożarnej. W tym okresie powstał również Związek Rezerwistów.
Podstawą utrzymania ludzi było gospodarstwo rolno – hodowlane. Prace w większości gospodarstw wykonywano ręcznie. Wiedza na temat rolnictwa była coraz większa. Małopolskie Towarzystwo Rolnicze organizowało w powiecie kursy rolnicze, wystawy, premiowanie gospodarstw wzorowych, udzielanie subwencji i kredytów rolniczych. W gminie Zagórzany do 1933 r. hodowano ogółem 128 koni, 650 sztuk bydła rogatego, kilka sztuk baranów i kóz. Prawie każde gospodarstwo zajmowało się hodowlą królików i drobiu. Dorabiano też zbieraniem i sprzedażą malin, grzybów, orzechów, jagód, prowadzeniem pasieki i sprzedażą miodu. Część ludności pracowała w Zakładach Rafineryjnych w Gorlicach, Fabryce Maszyn w Gliniku Mariampolskim i w Rafinerii Nafty w Libuszy.
Według spisu ludności z 1931 roku, wieś Zagórzany liczyła 2400 mieszkańców narodowości polskiej, w tym 35 żydowskiej.
Po dwudziestu latach względnego spokoju Europę czekał następny kataklizm wojenny. Dla Polaków lipiec i sierpień 1939 roku to okres, w którym coraz bardziej wzmacniały się nastroje wojenne. Trwała mobilizacja, przygotowywano się do obrony przeciwlotniczej. W czasie działań II wojny światowej Gorlice zostały opanowane bez walki przez hitlerowców. Miało to miejsce 7 września 1939 roku około godziny 14:00. Ludność cywilna na wozach konnych, pieszo i z dobytkiem, przemieszczała się od strony Nowego Targu i Zakopanego oraz pobliskich miejscowości na wschód. Również mężczyźni, którzy nie zostali zmobilizowani, udali się w tym kierunku, sądząc, że nad Sanem będzie skuteczny odpór i że tam będą potrzebni Polsce. Niestety 17 września od wschodu Polski wkroczyły oddziały Armii Radzieckiej.
W latach 1939 – 1945 okresie podwójnej okupacji, hitlerowskiej i sowieckiej, rozwijał się w Zagórzanach ruch oporu. Działała tu placówka Polskiej Organizacji Zbrojnej, a także Służba Zwycięstwu Polski. W historii wioski z tych lat zapisały się akty sabotażu w miejscowym tartaku oraz na stacji kolejowej.
Po zakończonych działaniach wojennych i okresie formowania się nowego ustroju polityczno – społecznego nadszedł czas kolejnych zmian. W 1950 roku został wybudowany Dom Ludowy (obecnie Gminny Ośrodek Kultury) z inicjatywy Franciszka Dąbrowskiego.
Gminny Ośrodek Kultury w Zagórzanach
Obiekt powstał dzięki zaangażowaniu mieszkańców wsi, a jako budulec posłużyło drewno z opuszczonych i zdewastowanych domów. Najpierw powstała sala i scena, a następnie GSS wyremontowała budynek i część lokalu wykorzystała na sklep spożywczy, którego pierwszą ekspedientką była Krystyna Dobek. W kolejnych latach lokal spółdzielczy zamieniono na Bibliotekę Publiczną. Pierwszą bibliotekarką była Maria Augustyn, a obecnie jest nią Lucyna Zawiłowa. W Domu Ludowym odbywały się spotkania różnych organizacji, m. in. PZPR, ZMS i ZMP, później ZMW. Przewodniczącym Związku Młodzieży Wiejskiej był Adam Wilczkiewicz, a zastępcą Emilia Grabowska. Powstało również kółko teatralne, które wystawiało sztuki dramatyczne bardziej znanych lub mniej znanych autorów, np. Moralność pani Dulskiej, Skarb Stefana Zięby. Ta ostatnia zajęła I miejsce w powiecie, a w nagrodę zespół otrzymał akordeon. W Zagórzanach od lat 50-tych XX wieku istnieje chór, którego pierwszym dyrygentem był Kacper Jeżak. Działał również Klub Kolejarza w latach 1946 – 1953. Wieś posiada stadion sportowy o powierzchni 8 h. Pierwotnie usytuowany w centrum, na terenie dziś zajmowanym przez szkołę, później przeniesiony w rejon "gminnych pastwisk". Na terenie wsi intensywnie działało również Koło Gospodyń Wiejskich, które istnieje po dzień dzisiejszy, współpracując z Polskim Stronnictwem Ludowym. Prezesem PSL jest w dalszym ciągu Roman Bara. Organizacja obejmuje 25 członków. Spotkania odbywają się dwa razy w tygodniu w budynku przy ul. Piekarskiej w Gorlicach.
Obok szkoły od strony zachodniej znajduje się budynek Ochotniczej Straży Pożarnej w Zagórzanach. OSP powstała w 1904 r., godnie obchodziła jubileusz 100-lecia oraz uroczystość nadania sztandaru. Oprócz ofiarnej służby poszanowania zdrowia i życia ludzi, ratowaniu ich domów i majątków, włącza się w życie religijne parafii i bierze udział w uroczystościach obrzędowych.
Po zakończeniu wojny wieś weszła w nową fazę dziejów. Wybudowano budynek szkolny, zorganizowano ośrodek zdrowia, a w roku 1959 dokonano regulacji koryta Moszczanki. Kolejnym ważnym wydarzeniem było położenie w 1961 roku asfaltu na głównej drodze. Wieś liczy obecnie ponad 2384 mieszkańców i należy do największych w powiecie gorlickim.
Kościół p.w. św. Wawrzyńca Diakona i Męczennika w Zagórzanach
W lokalną historię Zagórzan wpisana jest również historia cmentarza parafialnego i kościoła pod wezwaniem św. Wawrzyńca Męczennika i Diakona. Pierwszy kościół z drzewa modrzewiowego wybudowany został w 1589 roku z pomocą właścicieli dworu. Obiekt został niemal doszczętnie zniszczony przez pożar, a w roku 1816 odbudowany dzięki hrabinie Wielopolskiej. Drzewo modrzewiowe ze starego kościoła wykorzystane zostało do budowy "organistówki", która przetrwała do roku 1924.
Wieś Zagórzany obecnie liczy ogółem 2384 mieszkańców w tym 1168 mężczyzn i 1216 kobiet. W urzędzie pracy zarejestrowanych jest 268 osób, w tym 162 kobiety. Z zasiłku przedemerytalnego korzysta 45 osób, w tym 16 kobiet. Większość ludności pracuje zawodowo w pobliskich miastach. Rodziny są najczęściej trzypokoleniowe, w większości o średnim lub niskim statusie społecznym.
opracowała: mgr Ewa Zasowska
